یوم الله هفده شهریور

هنوز 15 روز از تشکیل دولت آشتی ملی نگذشته بود که یکی از بزرگ ترین فجایع تاریخ در میدان شهدای تهران (ژاله سابق) روی داد و هزاران نفر به خون غلطیدند. تظاهرات چند میلیونی و گسترده مردم تهران در روزهای پس از عید فطر آن ها را امیدوار ساخت که قوای انتظامی قصد تهاجم به راهپیمایی های آرام را ندارند، جمعه 17 شهریور از صبح زود به حرکت درآمدند.

ساعت 6صبح برقراری حکومت نظامی در تهران و 12 شهر بزرگ دیگر اعلام شد و اعلامیه های فرمانداری نظامی یکی پس از دیگری صادر می شد و مردم را مورد تهدید قرار می داد. در واقع رژیم با کشتار 17 شهریور 15 خرداد 42 را تجدید می کند و انتظار دارد سکوت طولانی بر ایران سایه افکند و دیکتاتوری چندین ساله استقرار یابد و شعله های انقلاب به خاموشی گراید رژیم نمی خواست اکثریت خاموش گذشته توانایی خود را بیازمایند بلکه علاقه داشت کنار بمانند، در خواب فرو روند و همچنان خاموش باشند. ده ها هزار مردم مجاهد شرق تهران از صبح زود به سوی میعادگاه سرازیر شدند و در کمتر از دو ساعت تمامی خیابان ژاله تا پشت بهارستان را از جمعیت پرکردند. مادران بچه در بغل، کودکان همراه پدر، دختران و پسران مصمم، همه و همه در صفهای فشرده گام برمی داشتند تا مثل روزهای قبل نمایشی از قلب های طوفان زای مسلمانان ایرانی را در صحنه آورند و اعلام نمایند آنچه که آنان را به وحدت رسانده همچنان الهام بخش است و تا سقوط رژیم استوار و پا برجا می مانند. اعلام حکومت نظامی فرمان جنگی علیه توده های مردم بود. نویسنده ای حادثه را چنین ضبط نموده «…ابتدا خاک اره های آغشته به بنزین را که برکف خیابان ریخته بودند آتش زدند و چون انبوه جمعیت هراسان در تلاطم افتاد چند اتومبیل و اتوبوس را مشتعل ساختند و سپس فروشگاه برزگ خیابان فرح آباد را به آتش کشیدند و آنگاه آتش مسلسل ها را گشودند، بی خبر، بی امان  و از همه سو از زمین و از هوا همه راه های گریز، همه کوچه ها و خیابان های فرعی را با تانک و زره پوش مسدود کردند تا کسی را توان گریختن نباشد هدف، نه پراکنده کردن مردم بود و نه مرعوب ساختن.همه گلوله ها به قصد کشت شلیک می شد و حتی کسانی را که به خانه های دیگران پناه می بردند تعقیب می کردند و از پای در می آوردند و حتی از رساندن خون به مجرومان و مصدومان هم جلوگیری می کردند هنوز از نیمه نگذشته بود که هزاران تن شریف در خون غلطید جمعه سیاه نقطه اوج بود، دیگر با هیچ عبارتی عمال رژیم نمی توانستند از قانون و حکومت قانون اساسی سخن بگویند. دیگر جنبش مردم نمی توانست به صورت مسالمت دنبال شود زیرا طغیان و عصیان مسلحانه خشمگین رژیم علیه ملت تحقق یافت. نمایش فیلم مستند پنجاه دقیقه ای از جریان در سینماهای اروپا و آمریکا دنیا را در بهت و اعجاب فرو برد در حالی که یک نفر از جمعیت مردم مسلح نبوده چگونه ممکن است رژیمی چنین کشتار به وجود آورد. وانگهی قانون حکومت نظامی به مأمورین اجازه تیراندازی نمی داد و فقط ممکن بود افراد را بازداشت نمایند اما جمعه سیاه و کشتار دستجمعی آن، مدار مبارزه و مقاومت و فداکاری را عوض ساخت، به جای این که مردم بترسند و به خانه هایشان بروند به انتقام و خونخواهی برخاستند. زنان قسمت عظیمی از نقش تداوم در مبارزه را به دوش گرفتند، همانگونه که در میدان ژاله بیشترین کشتار را دادند دیگر نقطه ای برای ترمیم نبود. در واقع رژیم به انتها رسیده بود. کلمه آشتی مسخره می نمود مگر می شد از فرزندان و زنان و مردان که تن خون آلود عزیزان خود را از زیر باران گلوله بیرون کشیده اند و یا حتی این اجازه را هم به آن ها نداده اند و جسد را هم خود برده اند انتظار آرامش داشت. البته بودند کسانی که ادامه مبارزه را صلاح نمی دانستند و از وضع خشونت بار رژیم به هراس افتاده بودند(و تلقین می کردند که باید منتظر انقضای حکومت نظامی بود اما وسوسه این عده سلامت طلب در توده عظیمی که دستور رهبری را دنبال می کرد نمی توانست مؤثر باشد.

امام خمینی در مقام رهبری با اعلامیه ای که بلافاصله صادر نمود تصمیم قاطع را به جای همه شک و تردید ها گذاشت « ای کاش خمینی در میان شما بود و در کنار شما در جبهه دفاع برای خدای تعالی کشته می شد» عبارتی که امواج مبارزه را بیشتر گسترش داد. هیئت حاکمه مجبور شدند از طریق مجلس مبارزه عمومی را منحرف سازند یعنی گروهی از نمایندگان که از مدتی قبل عنوان اقلیت به خود داده بودند مجاز گردیدند تا هر چه بیشتر به افشاگری پردازند و از جنایت گذشته عمال رژیم سخن به میان آورند. اینان می بایست بالاترین سخن مطلوب مردم را بگویند و دولت را بکوبند تا خود تبدیل به پایگاهی گردند و اساسا مجلس نقطه امیدی برای مردم شناخته شود. پخش مذاکرات مشروح مجلس در مطبوعات در تعقیب همین برنامه بود. اما به جای اینکه ملت را متوجه این نمایندگان فرصت طلب کند به حقایق بیشتری واقف ساخت و وقوع جنایاتی مطرح گردید که بسیاری از آن بی اطلاع مانده بودند اما رای اعتماد مجلسین به دولت شریف امامی به همراه تصویب حکومت نظامی با وجود کشتار ساعات اولیه به خوبی از ماهیت مجلس و ترتیب انتقادات و افشاگری های آن خبر می داد.

بعضی تصور داشتند همان طور که شاه بارها تأکید برفضای باز سیاسی کرده و در این مورد خود را در برابر آمریکا متعهد می شناخت اکنون اعلام حکومت نظامی تخلفی است از دستور حقوق بشر کارتر و انتظار اعلام عدم حمایت کارتر را داشتند که درست خلاف آن ظاهر گردید. دولت آمریکا رژیم شاه را در آن موقعیت حساس تأیید کرد و تصور آن جمع را که با عنوان آزادیخواه به چنین سراب هایی دل بسته بودند مأیوس ساخت و به توده مردم پیوند داد. بحران سیاسی اوج گرفته بعد از 17 شهریور با زلزله طبس اندکی کاهش گرفت. اما ناتوانی دولت در برابر خسارات زلزله و در عوض کمک رسانی عمومی بخصوص روحانیت باز هم وضع رژیم را در حال تزلزل باقی گذاشت و شایعات مربوط به دفن فضولات اتمی هم به این تزلزل می افزود. خبرگزاریها گوشه هایی از حوادث 17 شهریور را منعکس ساختند و به پیش بینی ها پرداختند. مجلس شورا که به اصطلاح از وضع رستاخیزی خارج شده بود و برای جلب نظر مردم به افشاگری می پرداخت و اقلیتی پیدا کرده بود مسأله کشتار17شهریور مورد انتقاد قرار می داد و نماینده ای از تبریز اعلام جرمی علیه دولت شریف امامی کرد مبنی براینکه پیشنهاد حکومت نظامی را به موقع به مجلس نداده، برخلاف قانئن اساسی جرائمی را مرتکب شده است، تیراندازی و کشتار مردم برخلاف قانون حکومت نظامی بود که فقط دستگیری را مجاز دانسته است، چند نفر از حقوقدان ها از ترس دستگیری به منزل آقای شریعتمداری پناه برده و متحصن شده اند و منزل وی را هم برای جلوگیری از مراجعه بازماندگان مقتولین محاصره کرده اند در همین احوال رهبرانقلاب در مقام افشاگری مؤثر برآمد و از فریبکاری که در مجلس و سایر محافل انجام می گرفت پرده برداشت. و ملت را به پیروزی امیدوار ساخت.

منبع: کتاب تاریخ سیاسی معاصر ایران از جلال الدین مدنی جلد2ص 350