نمونه اين نوع هجرت در تاريخ اسلام، هجرت مسلمانان از مكه به حبشه و مدينه بود كه در پيروزى اسلام و مسلمانان نقش بسيار مهمى ايفا كرد.
مصداق ديگر هجرت آفاقى جايى است كه انسان براى حفظ دين و اعتقاد خود از سرزمينش كوچ كند. زمانى كه محيط اجتماعى چنان فاسد و گمراه‏كننده باشد كه امكان هر نوع رشد و تكامل را از انسان سلب كند و آدمى را به فساد و گناه وادارد و به او ظلم و اجحاف شود، بايستى از آن محيط كوچ كرد كه در غير اين صورت هيچ عذرى پذيرفته نيست. قرآن در اين باره مى‏فرمايد:
 «انَّ الَّذينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمى‏ انْفُسِهِمْ، قالُوا فيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفينَ فِى الْارْضِ قالُوا الَمْ تَكُنْ ارْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ فَتُهاجِرُوا فيها …»
بى گمان كسانى كه فرشتگان در حالى جانشان را مى‏گيرند كه بر خويشتن ستم كرده‏اند. از آنان مى‏پرسند: در چه حالى بوديد؟ گويند: مستضعفانى در روى زمين بوديم، گويند آياسرزمين خدا پهناور نبود تا در آن هجرت كنيد؟
ب- هجرت انفسى: هجرت انفسى يا هجرت از نفس، هجرتى است كه از درون انسان، يعنى از هواها، خودخواهيها و دلبستگيهايى كه او را زمينگير كرده و از تكامل بازداشته‏اند، آغاز مى‏شود، اين هجرت، مهمترين و بزرگترين مبارزه انسان بر ضد قويترين دشمن خود است  كه حتى پيروزى انسان در جهاد بيرونى در گرو اين مبارزه است و به فرموده پيامبراكرم (ص) اين جهاد در مقايسه با جهاد با كافران و طاغوتها، جهاد اكبر است، در روايات نيز چنين آمده است:
 «افْضَلُ الْهِجْرَةِ انْ تَهْجُرَ السُّوءَ»
با فضيلت‏ترين هجرت اين است كه از بدى هجرت كنى.

ج- هجرت علمى: انسان به اقتضاى نيروى كنجكاوى و حقيقت‏جويى‏اش از اوان كودكى تا مرگ، همواره در حال پژوهش و جستجوست و پرسشهاى او حدى نمى‏شناسد. اين پرسشها براى او چنان با اهميت است كه در صورت لزوم، همانند سلمان و ابوعلى سينا براى يافتن پاسخ به سفرهاى دور و درازى مى‏رود و در اين راه از جان و مال و مقام خود مى‏گذرد و گاهى نيز به حكم مسؤوليت دينى و انسانى‏اش براى نجات جامعه از چنگال جهل و نادانى و در پاسخ به اين نداى قرآنى كه مى‏فرمايد «چرا از هر گروه دسته‏اى به سفر نروند تا دانش دين بياموزند و چون بازگشتند مردم را هشدار دهند»  براى تعليم به سرزمينهاى ديگر سفر مى‏كنند كه اين نيز مى‏تواند مصداقى از هجرت در راه خدا باشد.
معناى رزق نيكو
رزق به عطا و بخششى گفته مى‏شود كه بتوان از آن بهره‏مند شد، خواه طعام باشد يا علم و يا غير آن. به عقيده عدّه‏اى از مفسران، رزق حسن به نعمتهايى گفته‏مى‏شود كه وقتى چشم انسان به آن مى‏افتد، چنان شيفته آن مى‏شود كه نمى‏تواند ديده از آن برگيرد وبه غير آن نگاه كند. خداوند در آيات فوق، رزق نيكو را پاداش كسانى قرار داده است كه در راه خدا هجرت كرده‏اند و در اين راه شهيد شده يا رحلت كرده‏اند و شايد علّت آن اين باشد كه چون آنان در اين جهان، منزل و مأواى خود را به خاطر خدا ترك گفته‏اند و در اين راه انواع مشكلات و سختيها را تحمّل كرده‏اند، آوارگى و گرسنگى را پذيرفته و محروميتها را با اختيار به دوش كشيده‏اند، خداوند متعال نيز براى جبران آن سختيها، نعمتهايى به آنها وعده مى‏دهد كه از هيچ نظر با نعمتهاى دنيوى، قابل مقايسه نيست؛ زيرا استفاده و لذّتى كه از نعمتهاى دنيوى حاصل مى‏شود، نسبى، ناقص و همراه با خستگى و ملالت است، در حالى كه نعمتهاى بهشتى، جاودان و بى‏پايان و وصف‏ناشدنى است.
خداوند بهترين رزّاق‏
خداوند در پايان آيات مزبور، خود را به عنوان بهترين روزى دهنده معرّفى كرده است؛ زيرا اوّل آنكه روزى‏دهى او از روى علم به نوع نياز موجودات و متناسب با مقدار آن و همسنخ با آن مى‏باشد، در حالى كه روزى ديگران ممكن است هماهنگ با نوع نياز از حيث مقدار و سنخيّت نباشد، دوّم آنكه، روزى دهىِ او هميشگى است، ولى روزى‏دهىِ ديگران موقّتى است، سوّم آنكه، روزيى كه ديگران مى‏دهند، ممكن است به خاطر سود شخصى و همراه با منّت و خواهش باشد و حال آنكه خداوند، بى‏آنكه كسى از او بخواهد و حتى قبل از خلقت موجودات و بدون هيچ منّتى روزى آنها را در اختيارشان گذارده است، چهارم آنكه، روزيى كه ديگران مى‏دهند، در حقيقت، از خود آنها نيست، چرا كه مالك حقيقى هر چيزى خداوند است. پنجم آنكه،  خداوند از حيث روزى‏دهى، لطيف، قوى و عزيز است، يعنى هيچ موجودى از مخلوقاتش كه نيازمند رزق اوست، از وى غايب نيست و از پذيرفتن رزقش سر باز نمى‏زند و به خاطر اينكه قوى است، توانايى روزى‏دادن به بندگانش را دارد و چون عزيز است كسى نمى‏تواند مانع او از اين كار شود. ششم آنكه، روزى‏دهىِ او عام و شامل تمام موجودات‏است، در حالى كه روزى دهى ديگران به افراد خاصّ و معدودى اختصاص دارد؛ از اين روست كه خداوند، بحق، بهترين رازق است.
_{معارف قرآن (ج‏4) كد 4/220، ص: 97}

صفحات: 1· 2