مسأله هدايتگرى بالاصاله خداوند متعال و هدايتگرى تبعى ديگر هدايتگران در آيه ذيل به خوبى نمودار گشته است زيرا خداى متعال درباره پيامبر اكرم (ص) (و يا طبق نظرى، درباره قرآن مجيد) مى‏فرمايد:

 «يَهْدِي بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى‏ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ»

خداوند به بركت او، كسانى را كه از خشنودى خدا پيروى كنند به راههاى سلامت، هدايت مى‏كند و به فرمان خود، از تاريكى‏ها به سوى روشنايى مى‏برد؛ و آنها را به راه راست رهبرى مى‏نمايد.
وسائطى را كه خداوند براى هدايت انسان در بُعد هدايت تشريعى قرار داده است مى‏توان در دو گروه، يعنى هدايتگران درونى و بيرونى تقسيم نمود كه در اينجا به شرح اين دو گروه مى‏پردازيم.
عقل، هدايتگر درونى‏
عقل، موهبت الهى و مشعل فروزانى است كه در وجود انسان تعبيه شده و انسان با توجه به نداهاى روشنگرانه آن مى‏تواند راه را از چاه تشخيص دهد. در فرهنگ قرآنى نيز به عقل اهميت فراوانى داده شده است. همه آياتى كه انسان را به تعقل فرا مى‏خواند و يابه سرزنش كسانى مى‏پردازد كه تعقل نمى‏كنند ، بيانگر همين مطلب است كه در سايه تعقل و تفكر، هدايت نصيب انسان مى‏شود و از گمراهى نجات خواهد يافت. حسرت گمراهان در روز قيامت نيز به همين است كه چرا از چراغ عقلشان بهره نگرفته و زندگى در تاريكى را بر نور ترجيح داده‏اند. آنان در اعتراف خود مى‏گويند:

 «وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»»

و مى‏گويند: اگر ما گوش شنوا داشتيم يا تعقل مى‏كرديم، در ميان دوزخيان نبوديم.
در روايات نيز به هدايتگرى عقل تصريح شده و در كنار هدايت پيامبران قرار گرفته است. امام موسى كاظم عليه السلام مى‏فرمايد:

 «انَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنَ، حُجَّةٌ ظاهِرَةً وَ حُجَّةٌ باطِنَةٌ، فَامَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالْانْبِياءُ وَ الأئِمَّةُ عَلَيْهِمُ السَّلامُ، وَ امَّا الْباطِنَةُ فَالْعُقوُلُ»

خداوند دو حجت بر مردم دارد، حجتى ظاهرى و حجتى باطنى، حجت ظاهرى همان رسولان‏وپيامبران و امامان عليهم‏السلام مى‏باشندو حجت باطنى، عقل‏هاى مردم‏است.
در مورد هدايتگرى عقل، توجه به اين نكته لازم است كه هر چند در هدايت بشر عنصر عقل لازم است و حتى بدون وجود آن، هدايت‏هاى پيامبران نيز كارساز نخواهد بود و اين عقل است كه انسان را به پيروى از هدايت‏هاى آنان فرا مى‏خواند، امّا همانگونه كه قبلًا نيز متذكر شديم، هدايت‏هاى عقل هرگز براى انسان كافى نيست و نياز به هدايت‏هاى برونى را برطرف نخواهد كرد.
پيامبران، هدايتگران برونى‏
پيامبران مشعلدار هدايت بشر به سوى صراط مستقيم عبوديت و بندگى بوده‏اند. آنان پس از آنكه خود مورد تفضل الهى قرار گرفته و هدايت شده‏اند، به مقام هدايتگرى بشربرانگيخته شده‏اند:

 «رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى‏ اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً»

پيامبرانى كه بشارت دهنده و بيم دهنده بودند، تا بعد از پيامبران حجتى براى مردم بر خدا باقى نماند و خداوند، توانا و حكيم است.
همه پيامبران براى اجراى برنامه هدايتگرى خويش به ابزار مشترك بيّنات، كتاب و ميزان مجهز شده‏اند. 

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ»

ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان نازل كرديم.
چون خطوط كلى دعوت و هدايت پيامبران يكى است، مؤمنان موظف به ايمان و پذيرش همه آنها مى‏باشند و به همين دليل مى‏گويند:

«لا نُفَرِّقُ بَيْنَ احَدٍ مِنْهُمْ»

پذيرش گروهى از پيامبران و تكذيب گروهى ديگر كفر و ضلالت است؛ زيرا پذيرش رسالت يك پيامبر مستلزم پذيرش همه پيامبران و ترك پذيرش دعوت يك پيامبر، مستلزم نفى دعوت همه پيامبران است. در قرآن مجيد نيز به همين دليل، هر قومى كه پيامبرش را تكذيب نموده و دعوت وى را نپذيرفته است، تكذيب كننده دعوت همه پيامبران دانسته است؛ مثلا در مورد قوم نوح فرموده:

«كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلينَ» 

 در حالى كه مى‏دانيم آن قوم، تنها حضرت نوح عليه السلام را تكذيب كرده بود.
البته اين مطلب كه همه پيامبران در خصيصه هدايتگرى مشترك بوده واصول دعوت و هدايت آنان يكى بوده است با اين سخن منافات ندارد كه بگوييم بين شرايع آنان- كه‏راه هدايت امت‏ها بوده است- اختلاف وجود داشته؛ زيرا شريعت هر پيامبر شامل طريقى است كه مردم با اجراى دستورات آن به سوى خداوند تقرب مى‏جويند واين شرايع با توجه به سطح فهم و اختلاف استعداد مردم به حسب مرور زمان و ارتقاى انسان‏ها در مدارج استعداد و آمادگى براى طى درجات كمال متغير بوده و به همين جهت شريعت هر پيامبر از شريعت پيامبر سابق وسيع‏تر و جامع‏تر بوده است.

صفحات: 1· 2