ابعاد هدايت قرآن‏

الف- بُعد فكرى و اعتقادى‏

ابتدا به عنوان مقدمه يادآور مى‏شويم كه قرآن مجيد در راه ساختن انسان و رساندن وى به قلّه سعادت و تكامل، براى «علم» و فراگرفتن آن اهميت فراوان قائل شده و يكى از اهداف اصلى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را تعليم كتاب و حكمت به مردم دانسته است.»

همچنين براى مؤمنانِ عالم درجات بسيار بالايى در نظر گرفته و دانشمندان حقيقى را مورد تكريم قرار داده است. از همگان خواسته كه از روى علم ودانايى سخن بگويند و مطالب ديگران را نيز به همراه دليل و استدلال بپذيرند. سخن از تعليم و تعلّم و ابزار علم چون قلم و نوشته، در اولين آيات نازل شده بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله  خود نشانگر اهميت علم و دانش از ديدگاه قرآن مجيد است.

پس از بيان اين مقدمه، متذكر مى‏شويم كه قرآن مجيد در هدايت بُعد فكرى و اعتقادى انسان به دو مرحله توجه داشته است: مرحله زدودن افكار غلط و انحرافى و مرحله جايگزين ساختن اعتقادات و افكار صحيح. در اين قسمت به شرح اين دو مرحله مى‏پردازيم:

1- زدودن افكار خرافى: اگر مراد از «خرافه» را افكار خلاف واقع بدانيم كه به مرور زمان برخى از مردم به آن معتقد گشته‏اند، قطعاً بزرگ‏ترين خرافه، «شرك و بت پرستى» است. زيرا حقيقتى در عالم روشن‏تر و واضح‏تر از توحيد و اعتقاد به خالق نيست. اصل اعتقاد به علت العلل و مبدأ هستى در جان هر آدمى نهاده شده است و اگر غبار گناهان واشتباهات روى آن را نپوشاند، هر شخص در اولين قدم حركت فكرى خود متوجه اصل وجود او خواهد شد. به همين جهت رسالت قرآن مجيد در اين بُعد همانا مبارزه دائم و علنى با شرك و مظاهر آن است. قرآن مجيد در يكى از نداهاى صريح خود بر ضد شرك آن را سخت‏ترين گمراهى دانسته و مى‏فرمايد:

 «وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحيقٍ»

و هر كس همتايى براى خدا قرار دهد، گويى از آسمان سقوط كرده و پرندگان (در وسط هوا) او را مى‏ربايند و يا تندباد او را به جاى دوردستى پرتاب مى‏كند!

مبارزه قرآن با ديگر افكار غلط همچون «انكار معاد» يا «انكار نبوت» نيز با سيرى كوتاه در آيات كلام الهى، به خوبى به دست مى‏آيد. به عنوان نمونه آيات سوره يس به اين مهم مى‏پردازد. ابتدا به توهم بعضى از منكران معاد اشاره كرده كه پوسيده شدن استخوان‏هاى مردگان را دليل بر عدم برانگيخته شدن آنها مى‏دانستند؛ سپس به جوابگويى پرداخته و با رد توهّم آنان بيان مى‏دارد كه همان خداوندى كه براى بار اول انسان‏ها را خلق كرد، قادر است دوباره آنان را زنده كند. علاوه بر آن نمونه‏هاى ديگرى از قدرت خداوند را مثال مى‏زند تا استبعاد برپايى معاد را       نفى نمايد.

از آنجا كه عدّه‏اى، به دليل عدم شناخت صحيح از جهان هستى دچار اين افكار غلط شده و به لغزشگاه‏هاى انديشه گرفتار مى‏شوند، قرآن مجيد به اصلاحِ ريشه‏اى اين انحراف‏ها پرداخته و موانع شناخت را به آنها يادآور مى‏شود تا به اصلاحِ اعتقادات خود بپردازند. به عنوان نمونه به دام‏هاى تقليد كوركورانه و تكيه بر ظن و گمان اشاره نموده و اين دو را آفت شناخت انسان معرفى كرده است.  از همه انسان‏ها مى‏خواهد كه خود به تحقيق بپردازند و تا حصول علم از پا ننشسته و به مجرد دست‏يابى به ظن و گمان به‏اعتقادى رونياورند. احترام به گذشتگان نيز سبب نشود كه دست از عقل خويش شسته و خود را تسليم افكار آنان نمايند.

2- جايگزينى اعتقادات صحيح: قرآن مجيد براى پياده نمودن اين هدف دعوت به تعقل، تفكر و تدبّر را پايه و اساس دعوت خود نهاده و از انسان‏ها مى‏خواهد كه خود به تفكر در جهان هستى بپردازند، آيات آفاقى و انفسى را مورد توجه قرار داده، با مطالعه هر چه بيشتر در طبيعت و انسان به حقيقت هستى پى برند.

اين كتاب آسمانى در موارد فراوانى به تشريح آيات آفاقى پرداخته و سخن از خلقت آسمان و زمين، گردش منظم آنها، نورافكنى خورشيد و ماه، حركت بادها و كشتى‏ها، فوايد كوه‏ها و درياها، انواع ميوه‏ها و درختان و ده‏ها مورد از مخلوقات پرداخته و همه را مقدمه براى شناخت خداوند دانسته است.

مهم‏ترين مسائلى كه در اين بُعد از رسالت قرآن بدان توجه شده، مسأله توحيد، اقرار به روز بازگشت (معاد)، اعتراف به وجود پيامبران و دعوت حق آنها، هدفمند بودن جهان هستى و خلقت انسان، مسؤوليت انسان و … است.

از نكات شايان دقت اينكه قرآن مجيد از مؤمنان خواسته كه با بصيرت باشند و حتى در برخورد با آيات كتاب الهى نيز چشم و گوش بسته بدان پايبند نشوند. در وصف مؤمنان حقيقى مى‏فرمايد:

 «وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَاناً»

و كسانى كه هر گاه آيات پروردگارشان به آنان گوشزد شود، كر و كور روى آن نمى‏افتند.

گفتنى است كه رسالت و هدف قرآن در اين بُعد تنها اين نيست كه انسان را چنان هدايت كند كه به وجود خداوند و ديگر اعتقادات صحيح اعتراف كرده و پس از آن به هر كارى كه مى‏خواهد دست زند؛ بلكه قرآن مجيد مى‏خواهد انسان را به گونه‏اى بسازد كه با تمام وجود حقايق را باور داشته و خود را به لوازم آنها نيز ملزم سازد. بطور مثال بااعتقاد به توحيد، تكيه‏گاهش را خدا قرار داده از تكيه بر قدرت‏هاى ظالم دست بردارد؛ اميدش تنها به خدا باشد و او را وكيل در تمام امور خود قرار دهد؛ و يا با اعتقاد به معاد، مراقب تمام اعمال خود بوده و از انجام معاصى و گناهان ترسان باشد؛ خود را هميشه در پيشگاه خدا ببيند و درباره همه امور خود، خودش را مسؤول و مورد بازخواست بداند.

رسيدن به اين مراحل سبب مى‏شود رسالت قرآن جامه عمل به خود پوشيده انسان نيز به مرحله كمال و ترقّى خويش برسد و گرنه با صِرف ادعا و يا صرف اعتقاد به عقايد حقّه، گام اصلى در جهت تحقق اهداف هدايتى قرآن برداشته نمى‏شود.

ب- بُعد اخلاقى و تربيتى‏

انسان داراى دو بُعد مادى و معنوى است، در بُعد مادى خويش خواستار رفع حوائج مادى و ارضاى غرايز خود و در بُعد معنوى‏اش خواستار ترقى و تكامل و دارا شدن صفات حسنه انسانى است. منظور از هدايت قرآن در بُعد اخلاقى و تربيتى آن است كه قرآن مجيد مى‏خواهد انسان‏ها را بگونه‏اى هدايت نمايد و رشد دهد كه علاوه بر اينكه نيازهاى مادى خود را در حد معقول و پسنديده برآورده مى‏كنند، در فكر تعالى روح و اخلاق خود نيز باشند؛ روح خود را آنچنان تربيت كنند كه در دنياى مادى غوطه‏ور نشده همچنين گرفتار اخلاق رذيله چون خود محورى، قدرت طلبى، شهوترانى، حسادت، بخل و ده‏ها صفت نفسانى مذموم نگردند. پيام و هدف قرآن اين است كه انسان‏ها خود را به مقامى از تعالى و رشد برسانند كه به اخلاق اللّه آراسته شده، تجلى‏گاه صفات الهى گردند.

خداوند متعال به صراحت از اين بُعد رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه تجلّى آن در قرآن و به وسيله خواندن آيات كتاب الهى بر مردم است سخن رانده است:

 «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ …»

 او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مى‏خواند و آنها را تزكيه مى‏كند ….اين همان رسالتى است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى خود ذكر كرده و فرموده‏است.

 «بُعِثْتُ لِاتَمِّمَ مَكارِمَ الاخْلاقِ» من (به پيامبرى) برانگيخته شدم تا مكارم اخلاق را به اتمام برسانم.

مراحلى را كه قرآن مجيد براى تحقق اين بُعد از هدايت به انجام رسانده مى‏توان طى چند بند بيان نمود:

1- بيدار نمودن انسان از خواب غفلت: قرآن مجيد به طور مرتب زنگ‏هاى خطر را به صدا درآورده و به انسان‏ها هشدار داده است كه در اثر غفلت و جهالت گرفتار ضلالتى كه بسيارى از پيشينيان نيز دچار آن شده‏اند نگردند! در آيات فراوانى سخن از اقوام گذشته به ميان آورده، ارسال رسولان به سوى آنان را متذكر شده و سپس به عاقبت هلاكت بسيارى از آنها به وسيله عذاب‏هاى الهى اشاره كرده است. در سوره هود پس از نقل داستان‏هايى از امت‏هاى گذشته نتيجه‏گيرى مى‏كند كه اين داستان‏ها، براى مؤمنان پند و اندرز به همراه دارند.

 «.. وَ جاءَكَ فى‏ هذِهِ الْحَقُّ وِ مَوْعِظَةٌ وَ ذِكرى‏ لِلْمُؤْمِنينَ»

 و در اين (اخبار و سرگذشت‏ها،) براى تو حقّ، و براى مؤمنان موعظه و تذكّر است.

تذكّر به وجود شيطان و مكائد او از جمله امورى بوده كه قرآن مجيد به وسيله آن به مؤمنان هشدار داده و خواستار هوشيارى آنان شده است. در آيات مكررى به همراه نقل قَسَم‏هاى غليظ و شديد كه شيطان براى اغواى بنى‏آدم ياد كرده است،  تذكر مى‏دهد كه مبادا فرزندان آدم دچار فريب شيطان شده و از صراط مستقيم عبوديت خارج شوند.

   هدايت در قرآن، ص: 20